چکیده:
این نوشتار به بررسی بخشی از کتاب مکتب در فرایند تکامل می‌پردازد که در آن به تحلیل تاریخیِ «باور شیعیان نسبت به ضرورت قیام مسلحانه توسط امامان علیهم السلام» و ابعادی از «عقیده به مهدویت» پرداخته شده است. در مباحث این بخش از کتاب نهایتاً امور یاد شده در تطور «امام شناسی شیعیان» تأثیرگذار دانسته (یا این گونه به مخاطب القا) می‌شود. در نقد حاضر به مواردی همچون عدم تطبیق دلیل و مدعی در کتاب و بازخوانی مدارک ذکر شده در بخشی از پاورقی ها (بخش مربوط به دوران امامت حضرت امام صادق علیه السلام صفحات ۳۵ تا ۳۷ کتاب) عدم تطابق آنها با مدعای مطرح در متن کتاب نشان داده خواهد شد.
کلید واژه ها: شیعه شناسی تاریخی - مدرسی - طباطبایی سیدحسین - مکتب در فرایند تکامل - تطور تاریخی شیعه
مقدمه (۱):
در کتاب مکتب در فرایند تکامل انتظار دایمیِ «قیام مسلحانه هر یک از امامان» به عنوان «امید» و «عقیده» شیعیان مطرح شده اما روایات ارائه شده هیچ یک بر وجود چنین «اعتقاد»ی دلالت ندارند البته «امید» شیعیان به اصلاح اوضاع را می‌رساند اما نه الزاماً از رهگذر قیام امام وقت اگر هم در مواردی چنین امیدی از روایت فهمیده می‌شود از باب یک اعتقاد شیعی نیست.
از سوی دیگر میلف کتاب در ادامه «عقیده» یا «امید» یادشده را با «اعتقاد به قایمیت» گره زده به این شکل که ابتدا پس از طرح «عقیده شیعیان به ضرورت قیام مسلحانه هر یک از امامان» موضوع «پیشینۀ اعتقاد به ظهور یک منجی انقلابی از دودمان پیامبرصلی الله علیه وآله و سلم که به نام قایم علیه السلام شناخته می‌شد» را مطرح ساخته و سپس درباره توقع شیعیان از امام باقر علیه السلام تعبیر «قیام موعود و مورد انتظار عمومی» را به کار برده است.
با طرح مباحث دیگر نهایتاً ادعای مطرح به سوی «انتظار و اعتقاد دایمیِ قیام مسلحانه امام و امیدِ مستمر به قیام هر امام به مصداقِ منجی موعود (امام قایم) علیه السلام» پیش رفته و سپس با فضاسازی‌هایی این «انتظار و اعتقاد» تحقق نیافته چنان پررنگ نشان داده شده که گویا برآورده نشدن مکرر آن موجب ایجاد «حیرت» «شوک» و نهایتاً «تجدید نظر» در اعتقادات شیعیان شده است.
در این مقاله به بررسی پیرامون نارسایی‌های سندی و دلالی کتاب در این باره می‌پردازیم:
۱ـ رویکرد ضروری در روش «راستی آزمایی مدارک کتاب»:
بررسی‌های مقاله قبل روشن می‌ساخت که نتایج القایی در متن کتاب چیزی فراتر از جمع بندی «علمی» و «فاقد جهت گیری» از مدارک ارائه شده است یعنی در کتاب چند مقدمه بیان و اسنادی را برای آن ها ذکر می‌کرد اما به واسطه فضاسازی ها و روش‌های خاصی ذهن مخاطب به سمت نتایجی فراتر از آنچه در مقدمات مطرح بود سوق داده می‌شد.
به عنوان مثال در کتاب:
۱ـ ادعا می‌شد شیعیان به ضرورت قیام نمودن هر امام امید یا اعتقاد داشتند و مدارکی ارائه می‌گردید.
۲ـ ادعا می‌شد شیعیان به مسأله قایمیت اعتقاد داشتند و مدارکی ارائه می‌گردید.
۳ـ با ذکر تعبیر «قیام موعود و مورد انتظار عمومی» ـ بدون آن که تصریح شود ـ القا می‌شد که امید و اعتقاد مطرح در بند۱ دربارۀ «ضرورت قیام نمودن هر امام» به مصداق «قایم آل محمدصلی الله علیه وآله و سلم» بوده است.
بدین ترتیب تشویش و اضطراب ادعا شده در کتاب دربارۀ اعتقاد به «مبانی امامت» به چهارچوب «اعتقاد به قایمیت» نیز تسری می‌یافت و موضوع در ذهن مخاطب کتاب تشدید می‌شد یعنی این القا به ذهن مخاطب صورت می‌گرفت که: شیعیان نه تنها همواره اعتقاد داشته اند که امام وقت باید قیام کند بلکه همواره ایشان را مصداق «قایم آل محمدصلی الله علیه وآله و سلم» می‌پنداشته اند. در نتیجه دایماً با این دغدغه مواجه بوده اند که اعتقاد آنان در دو زمینه «ضرورت قیام امام وقت» و «قایمیت امام وقت» محقق نمی‌شود.
مثال دیگر اینکه ضمن ادعا پیرامون امید انتظار و اعتقاد شیعیان درباره قیام امامان علیهم السلام یک باره ادعای ایجاد «حیرت» و «شوک» ناشی از عدم برآورده شدن آن امید انتظار و اعتقاد مطرح می‌شود بدون آن که ذیل این تعابیر پاورقی ای وجود داشته باشد و این در حالی است که حتی مدارک ارائه شده برای اصل ادعای «امید انتظار و اعتقادِ مذکور» نارسا و فاقد دلالت می‌باشند تا چه رسد به ادعای بدون مدرکِ ایجاد «حیرت» و «شوک» ناشی از عدم برآورده شدن آن ها.
بدین ترتیب بخشی از نتایج نهایی بیش از آن که مبتنی بر مدارک باشد در سایۀ فضاسازی‌های ویژه و روش‌های خاص در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد.
این ویژگی کتاب لازم می‌آورد که مدارک هر پاورقی نه تنها با مطلب ذکر شده در همان شماره بلکه با نتیجه گیری کلی کتاب در سیر بحث نیز سنجیده شود یعنی از ابتدا که مدارک مورد استناد کتاب دربارۀ «امید انتظار و اعتقاد شیعیان درباره قیام امامان علیهم السلام» بررسی می‌شود یادآوری شود که این مدارک دلالتی بر «اعتقاد شیعیان به قایمیتِ یکایک امامان علیه السلام» نیز ندارد و به علاوه اثری از وجود «حیرت» و «شوک» در آن ها دیده نمی‌شود. در این نوشتار نیز لازم است چنین کنیم.
۲ـ طرح موضوع «ذهنیت مسلمانان و شیعیان درباره ضرورت اقدام سیاسی از سوی امام صادق علیه السلام»:
میلف در ادامه همان روند پیشین چنین ادامه می‌دهد:
در سالهای اواخر دهه سوم قرن دوم که مسلمانان در سرزمین اسلامی علیه حکومت جایرانه یکصد ساله اموی برخاسته و جامعه شاهد یک انقلاب عظیم و قیام عمومی بود امام صادق علیه السلام محترمترین فرد از خاندان پیامبر در نظر تمامی مسلمانان از شیعه و سنّی بود. همه جامعه به وی به عنوان روشنترین و شایستهترین نامزد احراز خلافت مینگریستند و بسیاری انتظار داشتندکه او برای به دست گرفتن آن و ایفای نقش سیاسی خود قدم پیش نهد. عراق مالامال از هواداران او بود. یک شیعه با حرارت به او خبر میداد که «نیمی از جهان هوادار او هستند.» مردم کوفه تنها منتظر دستور او بودند تا شهر را از دست اردوی اموی مستقر در آنجا بگیرند و آنان را اخراج کنند. حتّی عبّاسیان که سرانجام قدرت را به دست گرفتند بر اساس روایات تاریخی در آغاز به او به مثابه اولویت نخست برای رهبری معنوی قیام میاندیشیدند. امتناع امام از دخالت و بهره برداری از موقعیت عکس العملهای گوناگونی را در میان مردم به وجود آورد: عدهای از هواداران وی بیمجامله میگفتند که در آن وضعیت سکوت و عدم قیام برای او حرام است. دیگران فقط اظهار یأس و ناامیدی میکردند که با وجود چنین موقعیت مناسب روزگار رهایی و دوران طلایی موعود شیعیان همچنان دور به نظر میرسد.(۲)
مجدداً یادآور می‌شویم که میلف این عبارات را در جایی بیان می‌کند که پیش تر عدم اقدام سیاسی امام پنجم را موجب «حیرت» «ایجاد شوک» در شیعیان و زمینه «تجدید نظر نمودن» آنان در عقایدشان دانست. ایشان در ادامه نیز به تقویت همین فضای ترسیم شده می‌پردازد و توصیفات فوق راـ که نشان خواهیم داد بسیار اغراق آمیز است ـ زمینه ساز چرخش اعتقادی شیعیان می‌شمارد.
۳ـ بررسی مدارک «ذهنیت‌ها درباره ضرورت اقدام سیاسی از سوی امام صادق علیه السلام»:
به تعبیر نویسندۀ کتاب جامعه اسلامی در اواخر دهۀ سوم از قرن دوم شاهد یک انقلاب عظیم و قیام عمومی علیه بنی امیه بوده است. طبعاً امام صادق علیه السلام شخصیتی هستند که در چنین شرایطی چشم ها به سوی ایشان دوخته می‌شود اما نکته مهم این است که آیا توجه شیعیان به آن حضرت از همان زاویه اعتقادی است که میلف ترسیم می‌کند یا نه
اکنون مدارک ارائه شده برای مطالب اخیر را علاوه بر مطلب متناظر در متن کتاب با فضای در حال تصویر از سوی میلف نیز می‌سنجیم.
در پاورقی۳ (صفحه۳۵) که سخن از«انتظار بسیاری افراد جهت ایفای نقش سیاسی از سوی امام صادق علیه السلام» است این مدارک ارائه شده است: کشی ص ۱۵۸ و ۳۹۸ مناقب ابن شهرآشوب ۳۶۲:۳ دعائم الاسلام ۷۵:۱ کافی۳۳۱:۸
۱ـ۳ـ روایت کشّی ۱۵۸ و ۳۹۸:
۴/۱۶ ۳ـ نخستین روایت نقل شده از رجال کشی۴ از جمله روایاتی است که مضمون آن موجب تنقیص مقام «زراره بن اعین» می‌باشد و لذا در جای خود مورد بحث و مداقه فراوان واقع شده است.
مرحوم آیهالله خویی در معجم رجال به تفصیل به بررسی سندی و متنی این روایات پرداخته اند(۵) و از جمله مواردی را که روایت مورد بحث ما نیز از آن جمله است به دلیل وجود «جبرییل بن احمد» ضعیف دانسته اند.
تأکید می‌کنیم که خدشۀ وارد بر این روایات امری فراتر از ایراد سندی صرف است ـ که پرداختن به جزییات بیشتر آن از حوصلۀ بحث جاری بیرون است و جا دارد علاقه مندان به منبع اخیرالذکر مراجعه کنند.
مرحوم آیهالله خویی در ضمن بحث از روایات یاد شده می‌نویسند:
لا یکاد ینقضی تعجبی کیف یذکر الکشّی و الشیخ هذه الروایات التافهه الساقطه غیر المناسبه لمقام الزراره و جلالته المقطوعه فسادها لاسیما ان رواه الروایه باجمعهم مجاهیل.(۶)
تعجبم پایان ندارد از این که چگونه کشی و شیخ این روایات بی ارزش و ساقط شده را که با مقام زراره و عظمت او(۷) تناسب ندارد و بطلان آن ها قطعی است نقل کرده اند به ویژه آن که همگی از نظر سندی مجهولند.
نابه جا نخواهد بود اگر ما نیز از جناب آقای مدرسی اظهار تعجب کنیم. ایشان که قطعاً از مناقشات جدیِ درگیر پیرامون شخصیت دینی زراره بن اعین و مباحث مطرح دربارۀ صحت و سقم روایات مربوط به این موضوع مطلعند چگونه یکی از روایات ـ لااقل ـ مشکوک این باب را به عنوان شاهد بحث خود می‌آورند
البته بر فرضِ چشم پوشی از عدم اعتبار سندی حدیث فوق الذکر هم سویی دلالی آن با سیر مطالب کتاب نیز قابل مناقشه است اما با توجه به آنچه گذشت از این بحث در می‌گذریم.
۲ـ۳ـ روایت مناقب ابن شهرآشوب ۳۶۲:۳:
۴/۱۷: در روایت مناقب(۸) ابن شهر آشوب راوی می‌گوید:
سهل بن حسن خراسانی به حضور امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: یا ابن رسول الله شما اهل رأفت و رحمت و اهل بیت امامتید چه چیزی مانع می‌شود تا از حقی که متعلق به شما است دست بکشید و حال آن که صد هزار شیعه شمشیر به دست دارید که حاضرند برائت ان بجنگند
امام علیه السلام در پاسخ به مرد خراسانی دستور می‌دهند که وارد تنور روشن شود و او درخواست عفو و بخشش می‌کند. در همین حال هارون مکّی وارد می‌شود و حضرت به او دستور ورود به تنور می‌دهند. او بلافاصله اطاعت می‌کند. آن گاه حضرت به گفتگو با مرد خراسانی ادامه می‌دهند و پس از مدتی به او میفرمایند داخل تنور را نگاه کن.(۹)
راوی می‌گوید من نیز نگاه کردم و هارون را دیدم که چهار زانو داخل تنور نشسته بود پس بیرون آمد و به ما سلام کرد. امام علیه السلام به خراسانی فرمودند که: « مانند این مرد چند نفر دارید» و او قسم خورد که «یکی هم نداریم.» حضرت فرمودند: «من در زمانی که (حتی) پنج یاور (این چنینی) ندارم قیام نمی‌کنم. ما به زمان مناسب آگاه تریم.»
از این حدیث چند نکته را می‌توان دریافت:
۱ـ مرد شیعه خراسانی حکومت را ـ مطابق عقیده دیرین و همیشگی شیعه ـ حق «اهل بیت امامت علیهم السلام» می‌داند.
۲ـ مرد خراسانی معتقد است که «صد هزار شیعه شمشیر به دست» آماده اند تا در رکاب امام صادق علیه السلام و برای احقاق حق آن حضرت یعنی تصدی حکومت از سوی ایشان بجنگند. وی طبیعی می‌داند که امام علیه السلام در این شرایط برای به دست گرفتن حکومت اقدام نمایند.
۳ـ امام علیه السلام اقدام جهت تصاحب حکومت را منوط به داشتن یارانی می‌دانند که نسبت به امام خویش به عنوان دارنده مقام «مفترض الطاعه» از سوی خداوند ـ و نه صرفاً یک رهبر سیاسی یا نظامی ـ کاملاً تسلیم باشند و اظهار می‌دارند که از چنین افرادی بسیار اندک دارند.
اما در باب قابل استناد نبودن این حدیث در سیر مباحث کتاب باید گفت ـ چنان که در مقاله قبل نیز ذکر شد ـ اعتقاد همیشگی شیعیان مبنی بر «حق حاکمیت امامان علیهم السلام» به منزله «حقی الهی» در کنار فراهم شدن شرایط اجتماعی و سیاسی خاص مانند درگرفتن قیام‌هایی علیه بنی امیه به طور طبیعی می‌توانست امید بازگشت این «حق الهی» به امام را در دل و جان شیعیان زنده کند. در این چهارچوب طبیعی بود که برخی از افراد نیز به اقدام یا همراهی امام علیه السلام با اقدامات جاری امیدوار شوند و چشم بدوزند ولی این ها هیچ کدام «فضای اعتقادی شیعیان» را پیرامون مسأله قیام آن هم به منزله یک وظیفه برای امام نشان نمی‌دهد تا چه رسد به آنچه که میلف کتاب ادعا نموده و نه تنها موضوع «ضروری شمردن قیام امام»را یک امر عقیدتی شمرده بلکه چهارچوب اعتقادی شیعیان نسبت به امامت را شدیداً تحت تأثیر این موضوع دانسته است.(۱۰)
اکنون مجدداً به مفاد روایت مورد بحث توجه کنید:
یک شیعه خراسانی معتقد است «صد هزار شیعه شمشیر به دست» آماده جنگیدن در رکاب حضرت هستند از طرفی قیام علیه بنی امیه درگرفته و بنیه آنان رو به ضعف نهاده است. این شرایط کاملاً ویژه و خاص است و با «هر شرایط مقتضی» تفاوت دارد. در این شرایط امید یا حتی توقعِ این شخص به قیام نمودن امام علیه السلام به هیچ وجه نشان گر یک اصل و ضرورت اعتقادی در اندیشه وی مبنی بر اینکه «هر وقت شرایط و مقتضیات فراهم شود امام آن دوره شمشیر برگرفته و قیام خواهد کرد» نیست تا چه رسد به این که موضوع فوق یکی از مبانی امامت در اندیشه وی بوده باشد که تحقق نیافتن آن موجب «حیرت» و «شوک» می‌شده است.
در نتیجه این روایت بر ادعای مؤلف کتاب، دلالت ندارد.
۳ـ۳ـ روایت دعائم الاسلام ۷۵:۱:
۴/۱۸ ـ در نسخه مورد استناد میلف از کتاب دعائم الاسلام در صفحه مورد نظر(۷۵:۱) هیچ روایتی که مربوط به بحث جاریِ کتاب باشد وجود ندارد. موضوع روایات از چند صفحه قبل تا چند صفحه بعد مقام والای شیعیان راستین اهل بیت علیهم السلام و تأکید بر این است که علی رغم پشت کردن «اکثر» مردم به اهل بیت علیهم السلام شیعیان ولایت آنان را پذیرفتند و...
اما در صفحه ۷۴ کتاب روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که مخالف ادعای آقای مدرسی است(۱۱). حضرت در ضمن این روایت شیعیان را به «إحدی الحُسنیین» بشارت داده فرموده اند:
یا خداوند شما را باقی می‌دارد تا آنچه را که به سویش گردن می‌کشید ببینید و خداوند دل‌هایتان را بدین وسیله شفا بخشد... و اگر هم قبل از آن از دنیا بروید بر دین خدا که برای پیامبرش پسندید از دنیا رفته اید و (بر آن) مبعوث خواهید شد....
این روایت نشان می‌دهد که ائمه علیهم السلام به شیعیان تعلیم می‌داده اند تا منتظر «فرج آل محمدصلی الله علیه وآله و سلم» باشند اما در عین حال بی صبری نیز نکنند و بدانند که اگر در حال انتظار از دنیا بروند نیز عاقبت به خیر شده اند.
این مضمون با القای «انتظاری عمومی در میان شیعیان برای ایفای نقش سیاسی از سوی امام صادق علیه السلام» فاصله زیادی دارد.
۴ـ۳ـ روایت کافی۳۳۱:۸:
۴/۱۹ـ این روایت از کافی(۳۳۱:۸)(۱۲) ارسال نامه‌های برخی اصحاب و دیگران به حضور امام صادق علیه السلام در اوایل قیام سیاه جامگان را گزارش می‌کند که پیشنهاد یا سیال درباره نظر حضرت راجع به رهبری قیام را دربرداشته است.
امام علیه السلام نامه ها را به زمین زده فرمودند: «اف اف من امام اینان نیستم. آیا نمی‌دانند او کسی است که سفیانی را می‌کشد»
این روایت نیز در همان سیاق روایت قبل است مضاف بر آنکه به روشنی نویسندگان نامه ها از زاویه «قایمیت امام علیه السلام» به موضوع وارد نشده اند بلکه این حضرت هستند که یادآور می‌شوند آنچه شما دنبالش هستید به دست «قایم آل محمدصلی الله علیه وآله و سلم» محقق می‌شود.
۵ ـ۳ـ روایت کافی ۳۰۷:۱:
۴/۲۰ـ در کافی۳۰۷:۱ روایتی که به بحث مربوط باشد وجود ندارد.
۴ـ ادعای تعداد بی شمار هواداران امام:
میلف در ادامه روند قبل می‌نویسد: «عراق مالامال از هواداران او [امام صادق علیه السلام] بود. یک شیعه با حرارت به او خبر میداد که نیمی از جهان هوادار او هستند.»
مستند این بخش دو حدیث از کافی۲۴۲:۲ و مناقب ابن شهر آشوب۳۶۲:۳ است. روایت مناقب در شماره ۴/۱۷ بررسی شد.
۱ـ ۴ـ روایت کافی۲۴۲:۲ در استناد به تعداد هواداران امام:
۵/۲۱ـ در این روایت(۱۳) سدیر صیرفی به امام صادق علیه السلام عرض می‌کند که «امکان خودداری از قیام برای شما فراهم نیست» و دلیل سخن خود را کثرت یاران و شیعیان حضرت و تعداد آنان را صد یا دویست هزار یا نصف دنیا (کنایه از کثرت) برمی شمارد. سدیر سپس به حضرت عرض می‌کند که اگر امیرالمیمنین علیه السلام این تعداد یار داشتند قبایل تیم و عدی در غصب خلافت حضرت طمع نمی‌کردند.
در نهایت امام علیه السلام به ۱۷ گوسفند اشاره نموده میفرمایند که اگر به تعداد این ها یارانی داشتم نمی‌توانستم کنار بنشینم.
در رابطه با بحث ما دو نکته مهم در این حدیث وجود دارد:
۱ـ به روشنی دلیل این نظر سدیر که یاران امام علیه السلام را بالغ بر صد یا دویست هزار می‌داند تحرکات سیاه جامگان و درگرفتن حرکات ضد اموی است در غیر این صورت چنین تخمین زدنی کاملاً بی معنا بود. این مسأله با نکته پیش گفته سازگاری دارد. گفتیم چنین اظهارنظرهایی راجع به قیام امامی از اهل بیت علیهم السلام ناشی از اعتقاد شیعیان مبنی بر «تعلق حق الهی حکومت به ائمه معصومین علیهم السلام» بوده است که در نتیجه وقتی زمینه‌های اجتماعی برای تغییر حکومت فراهم می‌شد امیدواری به حاکمیت یافتن امام علیه السلام در میان آنان نضج می‌گرفت.
این کلام سدیر دلالت بر این ندارد که او «شمشیر برگرفتن برای کسب قدرت و راندن غاصبین» «در هر وقت مقتضی» را جزیی از «مبانی اعتقاد به امامت» می‌دانسته است زیرا فرض وجود صد یا دویست هزار یار با «هر وقت مقتضی» تفاوت دارد و شرایط کاملاً ویژه ای است مضاف بر اینکه پیشنهاداتی از طرف سران قیام ضداموی در جهت همکاری و قیادت امام علیه السلام به ایشان ارائه می‌شد.
۲ـ مقایسه ای که راوی میان تلقی خود از دوران صدور حدیث با غصب خلافت امیرالمیمنین علیه السلام انجام می‌دهد خاستگاه نظری دیدگاه او را مشخص تر و ثابت می‌کند مطلب همان است که ما گفتیم.
تعبیر سدیر این است که اگر امیرالمیمنین علیه السلام این تعداد یار داشتند غاصبین در خلافت حضرت طمع نمی‌کردند. تکیه او در این کلام در وهله اول بر حفظ شدن «حق الهی امیرالمیمنین علیه السلام» است نه جنگیدن آن حضرت با غاصبین. محور این سخن قبل از هر چیز «حق الهی امام در خلافت است» و نه «وظیفه امام بر کسب خلافت با شمشیر» و داشتن یار را به عنوان زمینه سازِ تحقق خلافت الهی مطرح می‌داند.
ضمن آن که گزارش‌های تاریخی نشان نمی‌دهد که شیعیان امیرالمیمنین علیه السلام در طول ۲۵ سال دوری ایشان از خلافت اعتقاد به امامت حضرت را دایرمدار اقدامات ایشان در تصاحب قدرت می‌دانسته اند و خودداری امام علیه السلام از چنین امری سیالی برایشان پیش می‌آورده است. شیعیان بعدی نیز چنین ابهامی نداشته اند.
همچنین متن روایت مورد بحث نشان می‌دهد طرح موضوع از سوی سدیر اصلاً ناظر به مسأله مهدویت نیست زیرا موضوع مهدویت و قایمیت دربارۀ امیرالمیمنین علیه السلام ـ که از سوی راوی مورد قیاس قرار گرفته ـ منتفی بوده است.
۵ ـ ادعای انتظار کوفیان برای دستور امام:
در کتاب سپس می‌خوانیم: «مردم کوفه تنها منتظر دستور او [حضرت صادق علیه السلام] بودند تا شهر را از دست اردوی اموی مستقر در آنجا بگیرند و آنان را اخراج کنند.»
در پاورقی این عبارت دو منبع ارائه شده است. نخستین مطلب تکرار روایتی است که در شماره ۴/۱۹بررسی شد (کافی۳۳۱:۸) و البته ربطی هم به مردم کوفه ندارد.!!
۱ـ ۵ ـ روایت رجال کشی:
۵/۲۲ـ این حدیث از رجال کشّی(۳۵۳ـ۳۵۴)۱۴ که وصول نامه ای به محضر امام صادق علیه السلام را گزارش می‌کند. نویسندگان نامه به اطلاع حضرت می‌رسانند که کوفه «در آشوب» است و اگر امام علیه السلام دستور دهند آنان شهر را در اختیار خواهند گرفت.
واکنش حضرت مشابه همان است که در روایت ۴/۱۹ نسبت به نامه ای مشابه انجام شد. ایشان نامه را پرت کرده و فرمودند: «من امام اینان نیستم.»
آنچه در متن روایت در مورد وضعیت کوفه بیان شده است با آنچه که میلف ذکر کرده و «مردم کوفه را منتظر دستور امام علیه السلام» دانسته بسیار فرق دارد. نحوۀ توصیف ایشان گمان آمادگی مردم نسبت به فرماندهی حضرت و جایگاه سیاسی امام علیه السلام و امامت در دیدگاه مردم را بسیار تشدید می‌کند که البته واقعیت ندارد.
خاستگاه نظری نویسندگان نامه نیز همان است ـ یا لااقل می‌تواند باشد ـ که در موارد قبل بیان شد و نه منطبق بر تیوری کتاب مکتب در فرایند تکامل.
۶ ـ ادعای امام اولویت نخست رهبری معنوی قیام از نظر عباسیان:
در ادامه آمده: «حتّی عبّاسیان که سرانجام قدرت را به دست گرفتند براساس روایات تاریخی در آغاز به او [حضرت صادق علیه السلام] به مثابه اولویت نخست برای رهبری معنوی قیام میاندیشیدند.»
کتاب تا اینجا ترسیم پررنگی از نقش سیاسی صادقین علیه السلام انجام داد. ادعای امید بسیاری از مردم به این که آنان رهبری نهضت ضد اموی را به دست گیرند به طوری که خودداری آنان موجب «حیرت» شیعیان شده باشد و تعبیراتی از این دست که میزان انطباق آن ها با مدارک را سنجیدیم. همچنین تأکید بر جمله مبالغه آمیز یک راوی که «نیمی از جهان هوادار امام علیه السلام هستند.» گنجاندن مطلبی در ترجمه که در متن روایت وجود ندارد بدین مضمون که «مردم کوفه تنها منتظر دستور امام علیه السلام بودند تا شهر را از دست بنی امیه درآورند.»
آخرین جزء این مجموعه این ادعاست که حتی عباسیان در آغاز امام صادق علیه السلام را « اولویت نخست رهبری معنوی قیام» می‌دانستند.
مدارک ارائه شده برای این عبارت مناقب ابن شهرآشوب ۳: ۳۵۵و۳۵۶ / ملل و نحل ۱۷۹:۱ و کافی ۸: ۲۷۴ است.
۱ـ ۶ـ روایت مناقب ابن شهرآشوب ۳: ۳۵۵و۳۵۶:
۶/۲۳ـ روایت مناقب(۱۵) تفاوت عمده ای با گزارش ارائه شده در کتاب دارد و در آن آمده است که ابومسلم خراسانی پس از مرگ ابراهیم امام (برادر سفاح و رهبر حزب عباسی در قیام بر علیه بنی امیه) به امام صادق علیه السلام عبدالله بن الحسن و محمد بن علی بن الحسین نامه نوشت و یکایک آنان را به خلافت دعوت کرد. پاسخ امام علیه السلام آتش زدن نامه بود.
در مقام بررسی باید گفت: آنچه روایت فوق گزارش می‌کند اصلاً مربوط به دیدگاه عباسیان ـ و همچنین مربوط به اوایل کار آنان ـ نبوده بلکه اقدامی است که ابومسلم پس از مرگ ابراهیم امام (برادر بزرگ سفاح و گزینه اصلی خلافت) انجام داد چرا که نسبت به موقعیت خود و این که توسط عباسیان از سر راه برداشته شود (یعنی همان اتفاقی که در نهایت افتاد) نگران شده بود.
حتی او نیز به موازات امام علیه السلام برای دو نفر دیگر نامه فرستاده و آنان را نیز به همکاری خوانده است....
این مدرک میید ادعای کتاب نیست.
۲ـ ۶ـ روایت مناقب و ملل و نحل ۱۷۹:۱:
۶/۲۴و۲۵ ـ دو روایت مناقب ابن شهر آشوب(۱۶) و ملل و نحل(۱۷) نیز گزارش مشابهی از پیشنهاد ابومسلم به امام صادق علیه السلام و غیرمنطبق بر ادعای میلف است.
باید گفت که قلمداد کردن دعوت ابومسلم از امام علیه السلام به منزله اعتقاد عباسیان به «اولویت نخست بودن حضرت برای رهبری معنوی قیام» بی توجهی به مسلمات تاریخی و دسیسه‌های عباسیان برای رسیدن به قدرت و پیچ و تاب‌های این فراز از تاریخ است. اساساً باید پرسید که میلف محترم به چه دلیل یا قرینه ای عباسیان را در پی قیامی معنوی می‌دانند تا خواسته باشند رهبریِ معنوی آن بر عهده امام علیه السلام یا هر شخص دیگر بنهند!
این نمونه دیگرِ استنتاج غلط از منابع ارائه شده و مصادره به مطلوب نمودن نقلیات تاریخی است.
۷ـ ادعای اعتراض یاران امام به سکوت و عدم قیام امام:
در ادامه باز هم بر حرارت مطلب افزوده شده: «[در اثر] امتناع امام از دخالت و بهره برداری از موقعیت...عدهای از هواداران وی بیمجامله میگفتند که در آن وضعیت سکوت و عدم قیام برای او حرام است.»
۷/۲۶ـ مستند این نقل روایتی از کافی۲/۲۴۲ است که قبلاً در شماره ۵/۲۱ بررسی کردیم. در این روایت سدیر صیرفی به امام صادق علیه السلام عرض می‌کند: «والله ما یسعک القعود» ودلیل سخن خود را کثرت یاران و شیعیان حضرت می‌شمارد.
میلف کتاب «ما یسعک» را در عبارت فوق به معنای «بر شما حرام است» گرفته که ترجمه صحیحی نیست. در کتاب العین آمده: «لایسعک أی: لست منه فی سعه» یعنی: «امکان آن (به راحتی) برائت فراهم نیست.» یا «راه این کار برائت باز نیست.»
تفاوت فاحش ترجمه و اصل عبارت قابل توجه است.
توضیح متن روایت نیز گذشت و معلوم شد که اساساً نظریه میلف را تأیید نمی‌کند. ضمناً که این روایت تنها نقل سخن یک نفر است که ـ صرف نظر از مناقشه در اصل برداشت انجام شده ـ میلف آن را به «عدهای از هواداران» نسبت داده است. این یک نفر نیز پس از رد نظریه اش از سوی امام علیه السلام هیچ علامتی از «حیرت» و «شوک» یا حتی «تعجب» از خود بروز نداده است.
۸ ـ ادعای اظهار یأس وناامیدی یاران:
در ادامه متن کتاب می‌خوانیم: «دیگران فقط اظهار یأس و ناامیدی میکردند که با وجود چنین موقعیت مناسب روزگار رهایی و دوران طلایی موعود شیعیان همچنان دور به نظر میرسد.»
در پاورقی به کافی۱: ۳۶۸ غیبت نعمانی: ۱۹۸۲۹۴۲۸۸و۳۳۰ غیبت شیخ طوسی۲۶۲۲۶۳و۲۶۵ اشاره شده است.
۱ـ ۸ ـ روایت کافی۱: ۳۶۸:
۸/۲۷ـ در این صفحه از کافی تنها سیال اصحاب درباره زمان فرج و ظهور قایم علیه السلام و پاسخ ائمه علیهم السلام به مضمون «کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ وَ هَلَکَ الْمُسْتَعْجِلُون» آمده است که نهی از تعیین وقت و عجله ورزیدن برای فرج موعود است و اشاره ای هم به «فرجی» است که خداوند در سال ۷۰ هجری مقدر فرموده بود و سپس در اثر عملکرد مسلمانان به تأخیر افتاد و ما در مقاله قبل از آن به «فرج نسبی» تعبیر کردیم.
باید گفت که هیچ یک از این مطالب ربطی به مسأله مطرح در متن کتاب ندارد.
۲ـ ۸ ـ روایت غیبت نعمانی: ۱۹۸:
۸/۲۸ ـ این روایت غیبت نعمانی نیز دارای همین مضامین سه گانه است. جالب آنکه در این صفحات اصلاً گزارشی از حالات شیعیان اعم از «یأس و ناامیدی» یا هر حالت دیگری نیست. تنها در اولین روایت از کتاب غیبت راوی چنین پرسیده است: «جعلنی الله فداک متی هذا الأمر الذی تنتظرونه فقد طال علینا فدایت شوم امری که در انتظار آن هستید کی خواهد بود همانا انتظار ما به طول انجامیده است». آیا میلف از این تعبیر برداشت کرده که «دیگران فقط اظهار یأس و ناامیدی میکردند»!
۳ـ ۸ ـ روایت غیبت نعمانی: ۲۹۴۲۸۸ و ۳۳۰:
۸/۲۹ـ روایات صفحه ۲۸۸ و ۲۹۴ غیبت نعمانی هم تنها برخی از موضوعات فوق الذکر را دربردارد.
۸/۳۰ـ روایات صفحه ۳۳۰ از غیبت نعمانی مربوط به باب «ما جاء فی‌أن من عرف إمامه لم یضره تقدم هذا الأمر أو تأخر آنچه در این موضوع آمده که هر کس امامش را بشناسد جلو یا عقب افتادن این امر (ظهور قایم علیه السلام) به او ضرری نمی‌زند.» و مضمون آن ها مطابق همین عنوان است(۱۸) که ابداً هیچ ربطی به بحث میلف ندارد.
۴ـ ۸ ـ روایت غیبت شیخ طوسی۲۶۲۲۶۳و۲۶۵:
۸/۳۱ـ در نخستین روایت مورد استناد از غیبت شیخ (صفحه۲۶۲)(۱۹) راوی می‌پرسد که آیا زمان فرج معلوم است امام علیه السلام پاسخ منفی می‌دهند و یکی از علایم نزدیک شدن ظهور را بیان میفرمایند.
۸/۳۲ـ در روایت دوم امام علیه السلام درباره فرج نسبی سخن می‌گویند که چند نوبت به تأخیر افتاده است.(۲۰)
۸/۳۳ـ در روایت سوم(۲۱) از ابوبصیر نقل شده که از امام علیه السلام سیال می‌کند: آیا برای این امر (فرج آل محمد صلی الله علیه وآله و سلم) زمان معینی هست تا ما به سرآمد کارمان برسیم و راحتی بیابیم حضرت در پاسخ فرمودند: «بله بوده اما شما مطلب را اعلام کردید و در نتیجه خداوند زمان را افزود».
چنان که ملاحظه می‌شود در متن این روایات نیز مانند چند مورد قبل هیچ سخنی از «یأس و ناامیدی» شیعیان در اثر «امتناع امام از دخالت و بهره برداری از موقعیت» وجود ندارد بلکه بالاتر اینکه اصلا ربطی میان این روایات با ادعای مطرح در کتاب نیست.
۹ـ چرخش در مطالب کتاب:
در کتاب تا این جا ادعاهای ناواردی را دربارۀ نوع نگرش شیعیان در زمینۀ وظایف سیاسی مقام امامت و قایمیت مطرح شد. رویکرد مباحث ارائه نوعی اعتقاد و دلبستگی شدید در میان شیعیان نسبت به اقدامات سیاسی و ضد حکومتی ائمه علیه السلام بود به نحوی که خودداری آن بزرگواران از اقدام در حیطه‌های مذکور شیعیان را تا سرحد شوکه شدن و تجدید نظر کردن در عقاید پیشین (نسبت به امامت) پیش می‌برده است.
در ادامۀ این افراط ورزی در سوی دیگر ادعاهایی تفریطی درباره موضع گیری‌های سیاسی ـ اجتماعی امام صادق علیه السلام مطرح می‌شود به شکلی که گویا آن حضرت علاوه بر خودداری از هرگونه فعالیت سیاسی و مسلحانه و منع شیعیان از این امور حتی آنان را از هر نوع تبلیغ و دعوت افراد به تشیّع نیز بازداشته بودند و.....
این تحلیل تفریط گرایانه در کنار افراط پیشین تضاد شدیدی را شکل می‌دهد که خواننده را به سوی نتیجه ای ناصواب سوق خواهد داد.
در ادامه به بررسی تفصیلی این موضوع می‌پردازیم.
ادامه مطلب
پی‌نوشت‌ها:
۱. تفصیل ادعاهایی که در ابتدای مقدمه آمده در مقاله «نقدی بر فرضیه تطور امامت شیعی بررسی استنادهای کتاب مکتب در فرایند تکامل بخش مربوط به دوران امامت حضرت امام باقر علیه السلام» منتشر شده در شماره ۷ همین فصلنامه طرح و مستند گردیده است.
۲. مدرس طباطبایی مکتب در فرآیند تکامل ص۳۵و۳۶
۳. منظور از ۴/۱۶ این است که (با احتساب مقاله قبل) این شانزدهمین مدرکی است که در ضمن دسته چهارم از مدارک ارائه شده کتاب به بررسی استناد انجام شده به آن می‌پردازیم.
۴. کشی إختیار معرفه الرجال ص۱۵۸. قال: سمعت زراره إنی کنت أری جعفراً أعلم مما هو و ذاک أنه یزعم أنه سأل أباعبدالله علیه السلام عن رجل من أصحابنا مختفی من غرامه فقال: أصلحک الله إن رجلاً من أصحابنا کان مختفیاً من غرامه فإن کان هذا الأمر قریباً صبر حتّی یخرج مع القایم و إن کان فیه تأخیر صالح غرامه. فقال له أبوعبدالله علیه السلام: «یکون». فقال زراره: یکون إلی سنه. فقال أبوعبدالله علیه السلام: «یکون إن شاء الله». فقال زراره: فیکون إلی سنتین. فقال أبو عبد الله: «یکون إن شاء الله». فخرج زراره فوطن نفسه علی أن یکون إلی سنتین فلم یکن فقال ما کنت أری جعفراً إلا أعلم مما هو.
۵. خویی معجم رجال الحدیث ۸/ ۲۳۷ ـ ۲۵۴.
۶. همان صفحه ۲۴۵.
۷. مرحوم آیهالله خویی در ضمن همین بحث بیست روایت در عظمت شگرف مقام زراره نقل نموده و در جمع بندی نوشته اند: «این روایات در حد استفاضه است مضاف بر اینکه تعدادی از آن ها صحیح السند است.»(همان. صفحه۲۳۷)
۸. ابن شهر آشوب مناقب آل ابی طالب۴/۲۳۷... حدث إبراهیم عن أبی حمزه عن مأمون الرقی قال: کنت عند سیدی الصادق علیه السلام إذ دخل سهل بن حسن الخراسانی فسلّم علیه ثم جلس فقال له: یا ابن رسول الله لکم الرأفه و الرحمه و أنتم أهل بیت الإمامه ما الذی یمنعک أن یکون لک حق تقعد عنه و أنت تجد من شیعتک مایه ألف یضربون بین یدیک بالسیف
فقال له علیه السلام: «اجلس یاخراسانی رعی الله حقّک» ثم قال: یا حنفیه اسجری التنور فسجرته حتی صار کالجمره و ابیض علوه ثم قال: «یا خراسانی قم فاجلس فی التنور». فقال الخراسانی: یا سیدی یا ابن رسول الله لا تعذبنی بالنار أقلنی أقالک الله. قال: «قد أقلتک». فبینما نحن کذلک إذ أقبل هارون المکّی و نعله فی سبابته فقال: السلام علیک یا ابن رسول الله فقال له الصادق علیه السلام: «ألق النعل من یدک و اجلس فی التنور». قال: فألقی النعل من سبابته ثم جلس فی التنور و أقبل الإمام یحدث الخراسانی حدیث خراسان حتّی کأنه شاهد لها. ثم قال: «قم یا خراسانی و انظر ما فی التنور». قال: فقمت إلیه فرأیته متربعاً فخرج إلینا و سلّم علینا. فقال له الإمام علیه السلام: کم تجد بخراسان مثل هذا فقلت: والله و لا واحداً. فقال علیه السلام: «لا والله و لا واحداً أما إنا لا نخرج فی زمان لا نجد فیه خمسه معاضدین لنا نحن أعلم بالوقت».
۹. دلالت این روایت بر ولایت تکوینیِ امام صادق علیه السلام قابل توجه است و این سیال جا دارد که آیا میلف این مطلب را در جای خود می‌پذیرد یا خیر
۱۰. در مقاله پیشین نوشتیم: «آنچه باعث شده افرادی نسبت به حضور امام علیه السلام در منازعات امیدواری نشان دهند حوادث خاص سیاسی در کنار عقیده پیشینی شیعیان مبنی بر حق حاکمیت امام بوده است نه عقیده پیشینی آنان نسبت به «ضرورت قیام بی درنگ امام» آن هم به شکلی که خودداری از این وظیفه حیرت خیز شوک دهنده و موجب تجدیدنظر اعتقادی در امامت گردد.
توضیح آنکه با توجه به اعتقاد شیعیان مبنی بر «تعلق حق الهی حکومت به ائمه معصومین علیهم السلام» بسیار طبیعی بود که وقتی زمینه‌های اجتماعی برای تغییر حکومت فراهم می‌شده است آنان ـ یا گروهی از آنان ـ امیدوار شوند تا جهت حوادث به سمتی پیش رود که منجر به حاکمیت امام گردد اعم از اینکه این اتفاق با دخالت مستقیم امام علیه السلام در منازعات درگیر رخ دهد یا بدون آن. به بیان دیگر چنین دیدگاهی اساساً ناظر به «حق حاکمیت امام» است و نه «وظیفه قیام توسط امام».
این وضعیت کاملاً متفاوت است با آنچه میلف کتاب ترسیم می‌کند مبنی بر این که:
این مسأله انتظار و اعتقادی عمومی ناظر به وظایف مقام امامت بوده است.
انتظار بدین شکل بوده که امام علیه السلام باید «در صورت فراهم شدن شرایط مناسب بیدرنگ به پا میخاست.»
و از همه مهم تر اینکه انتظار یاد شده چنان بوده است که محقق نشدنش «موجب حیرت شیعیان» می‌گردید.
۱۱. تمیمی مغربی دعائم الاسلام ۱/۷۴: و عنه علیه السلام: أنه قال لقوم من شیعته: «أنتم أولو الألباب الذین ذکر الله ـ عزّوجلّ ـ فی کتابه فقال: {إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ} فأبشروا فإنّکم علی إحدی الحسنیین من الله إما أن یبقیکم الله حتی تروا ما تمدون إلیه رقابکم فیشفی الله ـ عزّوجلّ ـ صدورکم و یذهب غیظ قلوبکم و هو قوله ـ عزّوجلّ: {وَ یَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُیْمِنِینَ وَ یُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ} و إن مضیتم قبل أن تروا ذلک مضیتم علی دین الله الذی رضیه لنبیهصلی الله علیه و آله و سلم و بعثتم علی ذلک. فو الله ما یقبل الله من العباد یوم القیامه إلا ما أنتم علیه و ما بین أحدکم و بین أن یری ما تقر به عینه إلا أن تبلغ نفسه إلی هذه». ثمّ أهوی بیده إلی الحلق ثم بکی.
۱۲. کلینی کافی ۸/۳۳۱:...عَنِ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ: ذَهَبْتُ بِکِتَابِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ نُعَیْمٍ وَ سَدِیرٍ وَ کُتُبِ غَیْرِ وَاحِدٍ إِلَی أَبِی عَبْدِاللهِ علیه السلام حِینَ ظَهَرَتِ الْمُسَوِّدَه قَبْلَ أَنْ یَظْهَرَ وُلْدُ الْعَبَّاسِ بِأَنَّا قَدْ قَدَّرْنَا أَنْ یَیُولَ هَذَا الْأَمْرُ إِلَیْکَ فَمَا تَرَی قَالَ: فَضَرَبَ بِالْکُتُبِ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ: «أُفٍّ أُفٍّ مَا أَنَا لِهَیُلَاءِ بِإِمَامٍ أَمَا یَعْلَمُونَ أَنَّهُ إِنَّمَا یَقْتُلُ السُّفْیَانِیَّ! (قَدَّرْتُ أَمر کذا و کذا أَی نویتُه و عَقَدْتُ علیه. لسان العرب)
۱۳. کلینی کافی ۲/ ۲۴۲:... عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِاللهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ: وَ اللهِ وَ اللهِ مَا یَسَعُکَ الْقُعُودُ! فَقَالَ: «وَ لِمَ یَا سَدِیرُ» قُلْتُ: لِکَثْرَه مَوَالِیکَ وَ شِیعَتِکَ وَ أَنْصَارِکَ وَ اللهِ لَوْ کَانَ لِأَمِیرِ الْمُیْمِنِینَ علیه السلام مَا لَکَ مِنَ الشِّیعَه وَ الْأَنْصَارِ وَ الْمَوَالِی مَا طَمِعَ فِیهِ تَیْمٌ وَ لَا عَدِیٌّ. فَقَالَ: «یَا سَدِیرُ وَ کَمْ عَسَی أَنْ یَکُونُوا» قُلْتُ: مِایَه أَلْفٍ. قَالَ: «مِایَه أَلْفٍ» قُلْتُ: نَعَمْ وَ مِایَتَیْ أَلْفٍ. قَالَ: «مِایَتَیْ أَلْفٍ» قُلْتُ: نَعَمْ وَ نِصْفَ الدُّنْیَا. قَالَ: فَسَکَتَ عَنِّی ثُمَّ... فَقَالَ: «وَاللهِ یَا سَدِیرُ لَوْ کَانَ لِی شِیعَه بِعَدَدِ هَذِهِ الْجِدَاءِ مَا وَسِعَنِی الْقُعُودُ»....فَعَدَدْتُهَا فَإِذَا هِیَ سَبْعَه عَشَر.
۱۴. کشّی رجال الکشّی ۳۵۳... قال: کنت عند أبی عبدالله علیه السلام فأتاه کتاب عبد السلام بن عبد الرحمن بن نعیم و کتاب الفیض بن المختار و سلیمان بن خالد یخبرونه أن الکوفه شاغره برجلها و أنه إن أمرهم أن یأخذوها أخذوها فلما قرأ کتابهم رمی به ثم قال: «ما أنا لهیلاء بإمام أ ما علموا أن صاحبهم السفیانی»
۱۵. ابن شهر آشوب مناقب آل ابی طالب ۴/۲۲۹:... لما بلغ أبا مسلم موت إبراهیم الإمام وجه بکتبه إلی الحجاز إلی جعفر بن محمد و عبد الله بن الحسن و محمد بن علی بن الحسین یدعو کلّ واحد منهم إلی الخلافه. فبدأ بجعفر فلما قرأ الکتاب أحرقه و قال: «هذا الجواب». فأتی عبد الله بن الحسن فلمّا قرأ الکتاب قال: أنا شیخ و لکن ابنی محمداً مهدی هذه الأمه فرکب. و أتی جعفراً فخرج إلیه و وضع یده علی عنق حماره و قال: «یا أبا محمد ما جاء بک فی هذه الساعه» فأخبره. فقال: «لا تفعلوا فإن الأمر لم یأت بعد». فغضب عبد الله بن الحسن و قال: لقد علمت خلاف ما تقول و لکنه یحملک علی ذلک الحسد لابنی. فقال: «لا والله ما ذلک یحملنی و لکن هذا و إخوته و أبناءه دونک» و ضرب بیده علی ظهر أبی العباس السفاح ثم نهض...
۱۶.... أن أبا مسلم الخلال وزیر آل محمد عرض الخلافه علی الصادق علیه السلام قبل وصول الجند إلیه فأبی و أخبره أن إبراهیم الإمام لا یصل من الشام إلی العراق و هذا الأمر لأخویه الأصغر ثم الأکبر و یبقی فی أولاد الأکبر و أن أبا مسلم بقی بلا مقصود. فلما أقبلت الرایات کتب أیضا بقوله و أخبره أن سبعین ألف مقاتل وصل إلینا فننتظر أمرک. فقال: «إن الجواب کما شافهتک». فکان الأمر کما ذکر فبقی إبراهیم الإمام فی حبس مروان وخطب باسم السفاح و قرأت فی بعض التواریخ لما أتی کتاب أبی مسلم الخلال إلی الصادق علیه السلام باللیل قرأه ثم وضعه علی المصباح فحرقه فقال له الرسول و ظن أن حرقه له تغطیه و ستر و صیانه للأمر هل من جواب قال: «الجواب ما قد رأیت».
۱۷. شهرستانی الملل و النحل۱/۱۵۴:... فبعث [ابو مسلم] إلی الصادق جعفر بن محمد ـ رضی الله عنهما: إنی قد أظهرت الکلمه ودعوت الناس عن موالاه بنی أمیه إلی موالاه أهل البیت فإن رغبت فیه فلا مزید علیک. فکتب إلیه الصادق ـ رضی الله عنه: «ما أنت من رجالی ولا الزمان زمانی». فحاد أبو مسلم إلی أبی العباس عبدالله بن محمد السفاح وقلده أمر الخلافه.
۱۸ ۱. نعمانی الغیبه ۳۳۰: ح۳:... عن أبی بصیر قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام: جعلت فداک متی الفرج فقال: «یا أبا بصیر وأنت ممن یرید الدنیا من عرف هذا الأمر فقد فرج عنه بانتظاره».
ح۴: قال: سأل أبو بصیر أبا عبدالله علیه السلام: و أنا أسمع. فقال: ترانی أدرک القایم علیه السلام فقال: «یا أبا بصیر ألست تعرف إمامک» فقال: إی و الله و أنت هو. وتناول یده. فقال: «والله ما تبالی یا أبا بصیر ألا تکون محتبیا بسیفک فی ظل رواق القایم علیه السلام».
ح۵: عن الفضیل بن یسار قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: «من مات و لیس له إمام فمیتته میته جاهلیه و من مات و هو عارف لإمامه لم یضرّه تقدم هذا الأمر أو تأخر و من مات و هو عارف لإمامه کان کمن هو قایم مع القایم فی فسطاطه».
۱۹ ۲. طوسی الغیبه ۴۲۷: قال: إن لبنی فلان ملکاً میجلاً حتّی إذا أمنوا واطمأنوا و ظنوا أن ملکهم لا یزول صیح فیهم صیحه فلم یبق لهم راع یجمعهم و لا واع یسمعهم و ذلک قول الله عزّوجلّ {حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أتاها أمْرُنا لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الأیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ}. قلت: جعلت فداک هل لذلک وقت قال: «لا لأن علم الله غلب علم الموقتین. إن الله تعالی وعد موسی ثلاثین لیله وأتمّها بعشرلم یعلمها موسی ولم یعلمها بنوإسراییل فلما جاوز الوقت قالوا غرنا موسی فعبدوا العجل ولکن إذا کثرت الحاجه والفاقه فی الناس و أنکر بعضهم بعضا فعند ذلک توقعوا أمر الله صباحا و مساء».
۲۰. همان ۴۲۸: و عنه عن الحسن بن محبوب عن أبی حمزه الثمالی قال: قلت لأبی جعفر علیه السلام: إن علیاً علیه السلام کان یقول إلی السبعین بلاء و کان یقول بعد البلاء رخاء و قد مضت السبعون و لم نر رخاء. فقال أبوجعفر علیه السلام: «یا ثابت إن الله تعالی کان وقت هذا الأمر فی السبعین فلمّا قتل الحسین علیه السلام اشتد غضب الله علی أهل الأرض فأخرّه إلی أربعین ومایه سنه فحدثناکم فأذعتم الحدیث و کشفتم قناع السر فأخّره الله و لم یجعل له بعد ذلک عندنا وقتاً و {یَمْحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَیُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ}». قال أبو حمزه: و قلت ذلک لأبی عبد الله علیه السلام. فقال: «قد کان ذاک».
... عن عثمان النواء قال: سمعت أبا عبد الله علیه السلام یقول: «کان هذا الأمر فیّ فأخره الله و یفعل بعد فی ذریّتی ما یشاء».
۲۱. همان ۴۳۱: عن أبی بصیر قال: قلت له: ألهذا الأمر أمد نریح أبداننا و ننتهی إلیه قال: «بلی و لکنّکم أذعتم فزاد الله فیه».
//
دکتر جواد علاء المحدثین
