گردآوری آیات و سوره‌های قرآن در عصر رسالت‚ یک حقیقت تاریخی است که دلا‌یل قطعی آن را ثابت می‌کند. اصرار بر این که قرآن در عصر رسول‌اعظم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله گردآوری شده‚ به خاطر حفظ کرامت قرآن و صیانت آن از تحریف است و هدف از آن‚ انکار فضیلتی از خلفا نیست. در واقع این پندار‚ سوءظنی است که از نظر قرآن ممنوع و حرام است‚ چنان که خداوند متعال می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظنّ انّ بعض الظن اثم (۱) ای افراد با ایمان از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که پاره‌ای از گمان‌ها گناه است.
شایسته بود که پرسشگر‚ پیش از اتهام‚ دلا‌یل این رویداد تاریخی را بررسی نماید. اینک به برخی از ادله اشاره می‌کنیم:
۱- طبرانی در معجم و ابن عساکر در تاریخ خویش از شعبی نقل می‌کنند: شش نفر از انصار‚ قرآن را در زمان رسول خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله جمع کرده بودند. آنان عبارتند از: ابی بن کعب‚ زید بن ثابت‚ معاذ بن جبل‚ ابوالدرداء‚ سعد بن عبید و ابوزید. (۲)
۲-قتاده می‌گوید: از انس‌بن مالک پرسیدم چه کسانی قرآن را در عهد رسول خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله جمع کرده بودند؟ گفت: چهار نفر و همگی از انصار: ابی بن کعب‚ معاذ بن جبل‚ زید بن ثابت و ابوزید. (۳)
۳- مسروق می‌گوید: از عبداللّه بن مسعود نزد عبداللّه بن عمر نام برده شد‚ او گفت: من او را دوست دارم. از پیامبر شنیدم که گفت: قرآن را ازچهار نفر‚ فرا گیرید: عبداللّه بن مسعود‚ سالم‚ معاذ و ابی‌بن‌کعب. (۴)
۴- نسایی به سند صحیح از عبداللّه بن عمر نقل می‌کند: من قرآن را جمع کردم و هر شب همه آن را می‌خواندم‚ خبر به پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله رسید فرمود: همگی را در یک ماه بخوان.(۵)
۵- ممکن است چنین تصور شود که مقصود از جمع‌آوری قرآن به وسیله این افراد‚ حفظ قرآن است نه کتابت آن در یک مجموعه‚ ولی این تصور کاملا‌ً بی‌پایه است‚ زیرا حفظ قرآن اختصاص به این افراد ندارد و حافظان قرآن در عصر آن حضرت‚ به مراتب بیش از این چهار یا شش نفر بودند و پس از درگذشت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله در جنگ یمامه‚ شمار زیادی از حافظان قرآن کشته شدند. (۶)
۶- دعوت به مقابله با سور قرآنی (تحّدی)
خدا منکران وحیانی بودن قرآن را دعوت به مقابله می‌کند که برخیزند و مانند قرآن (۷) یا ده سوره‌ای مانند سوره‌های آن (۸) یا یک سوره کامل (۹) مانند سوره‌های آن را بیاورند‚ و دعوت به چنین مقابله‌ای حاکی از آن است که مجموع آیات قرآن و سوره‌های آن گردآوری شده بود و در اختیار منکران نیز قرار داشت‚ بدین ترتیب چگونه می‌توان گفت که قرآن در عصر رسول خدا صلی‌اللّه‌علیه‌وآله پراکنده بوده و هرگز در یک مجموعه جمع نشده بود؟!
۷- پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله طبق حدیث متواتر در میان امت دو یادگار گران‌بها گذارده و همگان را بر تمسک و بهره‌گیری از آن دو دعوت نموده‚ آنجا که فرموده است: انی تارک فیکم الثقلین کتاب‌اللّه و عترتی (۱۰) من در میان شما دو چیز گران‌بها می‌گذارم‚ یکی کتاب خدا و دیگری عترت من است.
واژه کتاب به معنی مکتوب است‚ اگر قرآن حالت مکتوبی نداشت‚ عنوان کتاب بر آن اطلا‌ق نمی‌شد‚ زیرا هیچ‌گاه سینه حافظان‚ یا سنگ‌های صاف و استخوان کتف حیوانات که ادعا شده که قرآن بر روی آنها نوشته شده بود‚ کتاب نامیده نمی‌شود.
۸- پیامبر گرامی صلی‌اللّه‌علیه‌وآله فرمود: لا صلا‌ة الا بفاتحة الکتاب (۱۱) اگر قرآن وجود مکتوبی نداشت‚ طبعاً نخستین سوره آن نام فاتحةالکتاب به خود نمی‌گرفت.
۹- داوری خرد را در این گستره فراموش نکنیم‚ قرآن یگانه معجزه جاودان پیامبر و منبع استنباط عقیده و شریعت بود‚ آیا ممکن است که پیامبر خاتم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله که سرآمد همه خردمندان جهان است‚ کتاب خدا را گردآوری نکند و آن را به دست حوادث بسپارد تا همان بلا‌یی که بر سر سنّت وی آمد‚ بر سر کتاب خدا نیز بیاید؟
۱۰- علا‌قه پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله به حفظ و نشر قرآن و اجر و پاداشی که برای حافظان مقرر شده است‚ نشان از تدوین قرآن دارد‚ حتی هر موقع فردی از خارج وارد مدینه می‌شد و اسلا‌م می‌آورد‚ پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله او را به محضر قاری قرآن می‌فرستاد تا قرآن را بیاموزد. (۱۲) و اینها همه موید آن است که قرآن در عصر پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله گردآوری شده بود و در اختیار مسلمانان قرار داشت.
پی‌نوشت‌ها:
۱. حجرات، آیه‌ی ۱۲
۲. منتخب کنزالعمال: ۲ ۴۸/.
۳. منتخب کنزالعمال:۲ ۵۲/.
۴. صحیح بخاری‚ باب القراء من اصحاب‌النبی: ۱۰۲/۶.
۵. الا‌تقان‚ النوع العشرون: /۱ ۱۲۴.
۶. صحیح بخاری:۶ / ۹۸.
۷. قل لین اجتمعت الا‌نس والجن علی این یا›توا بمثل هذاالقرآن یا یا›تون بمثله ولو کان بعضهم لبعض ظهیراً‚ اسراء ۸۸/.
۸. قل فاتوا بعشر سور مثله مفتریات‚ هود۱۲/.
۹. فاتوا بسورة من مثله بقره ۲۳.
۱۰. صحیح مسلم: ۷ / ۱۲۲; سنن ترمذی: ۲ / ۳۰۷; سنن دارمی: ۲ / ۴۳۲; مسند احمد: ۳ / ۱۴‚ ۱۷‚۲۶ و ۵۹; ۴ / ۳۶۶ و ۳۷۱; ۵ / ۱۸۲ و۱۸۹; خصایص علویه نسایی/ ۲۰; مستدرک حاکم:۳ / ۱۰۹‚ ۱۴۸ و ۵۳۳.
۱۱. سنن بیهقی: /۲ ۶۳ و ۱۶۷; سنن دارمی:/۱ ۲۸۳; سنن ترمذی: ۱ ۱۵۶.
۱۲. مسند احمد:۵ / ۳۲۴
//
استاد جعفر سبحانی
